اشتغال زنان از نگاه قرآن و سنت

قبل از آنکه به نظریات فقها و نظریه پردازان گذشته و حال درباره اشتغال زنان بپردازیم و دلایل آنها را مورد نقد و بررسی قرار دهیم، اشاره ای به تفاوتهای طبیعی زن و مرد می کنیم.
تفاوت طبیعت مرد با زن
آفرینش زن از نگاه قرآن کریم: در زمینه آفرینش زن در سوره نساء خداوند می فرماید:
«خلقکم من نفس واحدة و خلق منها زوجها[i]...»
«شما را از نفس واحدی خلق نمود و زوج او را از او پدید آورد.»
در آیه فوق مراد از «نفس واحده» آدم و مراد از «زوجها» حضرت حوا (علیها السلام) است که پدر و مادر نسل انسانند.[ii]
بدین معنی که خداوند حضرت حوا را از جنس و نوع حضرت آدم آفرید یا به تعبیر دیگر، مراد این است که گل آدم و حوا یکی است.
اما در تفسیر کلمه «منها» باید گفت، مفسران معتقدند، که مراد از آن «من جنسها» است.[iii]
تفاوت جسمی زن با مرد

مرد تقریباً از زن درشت اندام تر و بلند قدتر و صدایش کلفت تر و خشن تر است، رشد بدنی مرد از زن سریع تر است حتی برخی معتقدند که جنین پسر سریع تر از جنین دختر رشد می کند. رشد عضلانی مرد و نیروی بدنی او از زن بیش تر است. اما زن در مقابل بسیاری از بیماری ها از مرد مقاوم تر است، دختر زودتر از پسر به سخن می آید و زودتر به مرحله بلوغ می رسد. مغز مرد تقریباً از مغز زن بزرگتر است، ولی با در نظر گرفتن نسبت مغز به مجموع بدن، مغز زن از مغز مرد، بزرگ تر است، ریه مرد قدرت دم و بازدم بیش تری دارد، ضربان قلب زن از ضربان قلب مرد سریع تر است و تفاوت های عمیق و دقیق تری که روز به روز با پیشرفت علم، آشکارتر می گردد.[iv]
تفاوت روحی زن با مرد
زن و مرد از لحاظ روانی نیز خصوصیات متفاوتی دارند، مثلاً زن سریع تر از مرد تحت تأثیر احساسات خویش قرار می گیرد. و به تعبیر استاد شهید مرتضی مطهری احساساتش صلح جویانه تر از مرد است؛ زن از توسل به خشونت درباره دیگران و خود پرهیز می کند و به همین دلیل میزان خودکشی در زنان کمتر از مردان است. احساسات در زن مادرانه است و این احساسات از دوران کودکی در او پدیدار می گردد، علاقه زن به خانواده و توجه ناخودآگاه او به اهمیت کانون خانوادگی بیش از مرد است؛ زن در علوم استدلالی و مسائل خشک عقلانی به پای مرد نمی رسد. ولی در ادبیات و نقاشی و سایر مسائل که با ذوق و احساسات مربوط است دست کمی از مرد ندارد، مرد بیش تر از زن قدرت کتمان رازها را دارد. به طور کلی می توان گفت: بارزترین این تفاوت ها به صورت عواطف و احساسات شدید در زن و احیاناً غلبه آن بر عقل، (و نه به رغم برخی، نقصان عقل) و غلبه تعقل بر احساسات در مرد نمایان می شود، که با وظایفی که هرکدام در نظام آفرینش به عهده دارند متناسب است. و ناگفته پیدا است که زن به خاطر داشتن نقش همسری و نقش خطیر مادری، نیازمند عاطفه و احساسات بیش تری است، حال آن که مرد برای مبارزه با تحصیل معاش و یافتن راه غلبه بر مشکلات، بیش تر به تفکر و تعقل نیاز دارد که رقت احساس در این میان کارساز نیست و به تعبیر مرحوم علامه طباطبایی، تجهیز مرد به نیروی تعقل و دفاع و تجهیز زن به عواطف و احساسات شیوه ای متعادل است. و به این ترتیب، دو کفه ترازوی زندگی در جامعه، که مرکب از مرد و زن است، متعادل شده است.[v]
در نتیجه زن صرفنظر از تفاوت جسمی و روانی خود با مرد، خلقی مستقل از مرد دارد و در اصل آفرینش و گوهر وجودی اش، هیچ تفاوتی با مرد ندارد. تفاوت های جسمی و روانی میان زن و مرد، موجب تفاوت در مسئولیت های آنان شده و به تبع آن، تفاوت حقوق آنان را نیز به دنبال خواهد داشت، که اگر وجود تفاوتهای طبیعی میان زن و مرد را قبول داشته باشیم و تفاوت مسئولیت ها و حقوق زن و مرد در قرآن کریم را از همین زاویه بنگریم، تمام شبهات درباره ی این مسائل برطرف خواهد شد و مشخص می شود که قرآن کریم، هیچ گونه تبعیض بین زن و مرد قائل نشده است.[vi]
از دیدگاه اسلام، تفاوت های زن و مرد «تناسب» است، نه «نقص» و «کمال». قانون خلقت خواسته است با این تفاوت ها تناسب بیشتری میان زن و مرد که قطعاً برای زندگی مشترک ساخته شده اند (و مجرد زیستن، انحراف از قانون خلقت است)، به وجود آورد.[vii]
موضوع کار کردن زن مسلمان در بیرون از خانه، باعث اختلاف نظر، میان علمای اهل سنت و علمای شیعی است و هریک از این فقها، دلیل و سببهایی را برای نظر خود مطرح می کنند.
نظر قرآن، سنت و فقها
دین اسلام به هنگام پیدایش، برخی امور را که در جاهلیت بدان عمل می شد، پذیرفت و بعضی را اصلاح کرده، برخی دیگر را از بین برد و قوانین جدیدی را برای سامان دهی زندگی مسلمانان در اجتماع نو ظهور امت اسلام، وضع کرد. اسلام در مورد کار کردن زن، وضع زمان جاهلیت را پذیرفت؛ یعنی بی آنکه قانون صریحی بنهد، به زن اجازه داد همچنان کار کند، زیرا دین، همان گونه که حق کار کردن مرد را مسلم و بدیهی می دانست، در مورد زن چنین عقیده ای داشت. در زمان جاهلیت، بسته به [فرهنگ] محیط، به زن اجازه کار و فعالیت حرفه ای داده می شود. زن به فعالیتهای بزرگ و مهم اقتصادی در جامعه می پرداخت و در کنار مرد خانواده یا برای ارتزاق [خود و خانواده اش، اگر بیوه یا مطلقه بود] به عنوان یک کارگزار، فعالیت کشاورزی و دامپروری داشت. زنان برای کمک به خانواده یا ارتزاق، به صنایع دستی مشغول بودند و به زن، «صنعت کار» گفته می شد. وی آنچه را می بافت، یا می ریسید، و هم چنین کره و روغن یا پوست دباغی شده را می فروخت، زن فعالیت تجاری هم داشت، چه در داخل و محدود، که در بازارهای محلی یا عمومی خرید و فروش می کرد و یا در محل کسب خود که در طول سال کار می کرد و محصولات دست سازش را می فروخت یا کارهای زنان را که برای وی کار می کردند و آنچه را ساخته شده از بازار می خرید، خرید و فروش می کرد. از شمار این زنان «ام منذر بنت قیس» است که ظاهراً در زمان رسول الله (صلی الله علیه وآله) خرما می فروخت و «اسماء بنت مخرمة بن جندل» که عطر فروش بود و از «یمن» عطر وارد می کرد و در مدینه می فروخت. برخی از زنان تجارت خارجی می کردند و ثروتمند بودند. مثل «هند بنت عقبه» و «خدیجه بنت خویلد» اولین همسر گرامی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) . در مقایسه با باقی حرفه ها، تجارت اهمیت و موقعیت خاصی داشت و کسانی که بدان می پرداختند که شخصیتی قوی داشتند و دور اندیش بودند و می توانستند با مردم روابط و پیوند خوبی داشته باشند. افزون بر این کارها، زنان در زمینه فکری و ادبی نقش داشتند و کاهن، شاعر، حکیم و مرجع رفع اختلاف بودند.[viii]
اگر کار و فعالیت زنان در زمان اسلام را ادامه وضع زمان جاهلیت بدانیم و اگر قرآن آیه صریحی درباره کار کردن زنان نیاورده باشد، همچنان که درباره مردان نیاورده آیا می توانیم بدین سبب بگوییم: کار کردن مرد حرام است؟! اگرچه در قرآن به طور ضمنی اشاره به کار کردن زنان شده است. قرآن مَهر را بر مرد شرعاً واجب کرده، ارث بردن زن را پذیرفته و سهم مشخصی از ارث را در هر وضعی برای وی در نظر گرفته است. این حقوق و اموال، سرمایه ای برای زن است که باید آن را توسعه و رشد دهد. قرآن می پذیرد که وی قانوناً شایستگی دارد، پیمان ببندد و خرید و فروش و رهن و... کند.[ix]
در سنت- که از جمله وظایف آن تشریح و تبیین محتوای قرآن است- مطلبی درباره ممنوعیت کار کردن زن نیامده است، بلکه زن را به حضور در فعالیتها و به عهده گرفتن وظایف و مناصبی خواند، که به مقتضای جامعه نو پیدای اسلام به وجود آمده بود. در مکه و زمان رسول الله (صلی الله علیه وآله) امور حسبه (مالی) را «سمراء بنت نهیک الا سدیه» بر عهده داشت. وی با شلاق، کسانی را که در داد و ستد، غش و فریبکاری می کردند، مجازات می کرد. امور حسبه از مهمترین و خطیرترین مناصبی است که شخص می تواند در جامعه اسلامی بر عهده گیرد. مسئولیت امر حسبه، حد و مرزی نمی شناسد. از واگذاری این مسئولیت به زن می توان میزان اعتماد بالا تواناییها و شایستگی های زن را در پذیرش مسئولیت، در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) فهمید. در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) بسیاری از زنان مانند مردان در جنگها حضور فعالی داشتند.[x]
آرای متقدمین و متأخرین از فقهاء عظام
خانم «شیما الصراف» که قانوندان و پژوهشگر عراقی است، آرای فقها گذشته و حال درباره اشتغال زنان بیان کرده است که اینجانب مطالعه نموده و بر این عقیده ام که خانم شیما الصراف قلمی تند داشته و با زنانه نگری مسأله را مورد بررسی قرار داده است و سخنانش منطقی نیست. به هر حال مطالب ایشان را در این زمینه برای تحقیق خود لازم و ضروری ندانسته ام. فقط همین را ذکر کنم که ایشان نظر فقهای گذشته را چنین گفته اند: که کار کردن زن را حرام می دانسته اند و بارداری و شیردهی و نگهداری و تربیت فرزندان و به کارهای خانه پرداختن را جزو وظایف زنان دانسته اند و اینکه تا وقتی بر شوهر، شرعاً واجب است نفقه بدهد، زن حق کار کردن ندارد و نظر فقهای کنونی را به رغم توجیهات گوناگون در منع کار زن، تماماً مستند به دلایل و اعتقادات فقهای پیشین می داند. و دست کم، به خاطر روابط زناشویی، بیشتر قواعد مکاتب فقهی، صراحت در منع زن از کار دارند، به دلیل اینکه شرعاً بر مرد واجب است نفقه بپردازد. یکی از فقیهان بزرگ حنفی می گوید: «کار زنان موجب فتنه است.» و بیرون رفتن زن از خانه بسته به اجازه ی شوهر است. لذا می توان از سخنان خانم شیماء الصراف چنین برداشت کرد که هم فقهای گذشته و هم حال با کار کردن زنان مخالف هستند ولی با تمام اینها همانطور که در ابتدا ذکر کردیم قلم نویسنده قلمی تند است و قضاوتی یک طرفه و بدون منطق داشته اند و ایشان چنین وانمود کرده اند که رأی تمامی فقها چنین است! اما مطلقاً چنین نیست، مثلاً مذهب جعفری (شیعی) نه تنها کار کردن زن را قبول دارد، بلکه فراتر از این را معتقد است. ما رأی فقیهان شیعی را در بحث اجاره فقط برای نمونه ذکر می کنیم.
نظر فقیهان شیعی
سید یزدی در عروة الوثقی و سید حکیم در مستمسک گفته اند: اگر زن برای خدمت در مدت معینی، [تعهد و توان خود را] اجاره دهد و پیش از انقضای این مدت، ازدواج کند، اجاره [و تعهد] باطل نمی شود، حتی اگر خدمت، منافی بهره جویی شوهر و حقوق زناشویی باشد. در این حکم تفاوتی نیست شوهر در هنگام ازدواج، تعهد زن را بداند یا نداند، زیرا دو حق اینجا هست: حق خدمت و حق شوهر. اگر زن بتواند هر دو را انجام دهد، که خوب، و اگر جمع میان آن دو ممکن نباشد و تزاحم کنند، حق بیشتر، که تعهد خدمت است، مقدم است، چون اگر حقوق شرعی مزاحم هم شوند، ترجیح با حق سابق است. بنابراین شوهر حق اعتراض یا فسخ تعهد زن را ندارد و همسر ناشزه محسوب نمی شود. اما اگر پس از ازدواج تعهد خدمت دهد و با حق شوهر منافات داشته باشد، بدون اذن و اجازه شوهر، تعهد خدمت درست نیست. اگر تعهد، با حق شوهر مطلقاً منافات ندارد، مثلاً تعهد قرائت قرآن یا بافتن پیراهن با نخ کاموا یا پشم، را بدهد، اجاره [و تعهد] صحیح است حتی اگر شوهر اذن ندهد.»[xi]
متانت و منطقی بودن و واقع نگری نظر این فقیهان مشهود است. اینان اگر کارکردن زن، پس از ازدواج را به موافقت شوهر ربط داده اند، به معنای اولویت حضور زن در خانه است. بدون تردید این اجتهاد همخوان با واقعیتهای اجتماع در آن زمان است.

زنان مؤثر در تکامل تاریخ و ارائه الگوهای عملی
قرآن کریم همچنانکه پیامبران را الگوی مردم معرفی می نماید و می گوید: «لکم فی رسول الله اسوة حسنة» زنان برجسته ای همچون «آسیه» همسر فرعون و «مریم» مادر عیسی و اصولاً زنان مؤمنه و پرهیزگار را الگوی همه مردم معرفی می نماید.[xii]
در اینجا این سؤال مطرح است که در عصر تهاجم فرهنگی خصوصاً تهاجمی که بر علیه اسلام اصیل از سوی استکبار جهانی به سرکردگی آمریکا صورت می گیرد، زن مسلمان با توجه به حضورش در جامعه، چگونه باید آرمانهای دینی و اعتقادی خود را محفوظ نگاهدارد؟ زن مسلمان می تواند همراه با توسعه تکنولوژی و با الگوبرداری از زنان بزرگی همچون خدیجه (سلام الله علیها)، فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، زینب (سلام الله علیها)، سمیه و... به جایگاه اجتماعی خود در این زمان دست یابد مشروط به اینکه:
1. ملاک ارتقا. اجتماعی را برخورداری از اخلاق الهی، اندیشمند بودن و استقلال فکری بداند نه بهره مندی صرف از مادیات و داشتن حسن ظاهر و وابستگی های نامعقول دنیوی.
2. در اخلاق فردی نیز ارزشهای الهی همچون ایثار، فداکاری، محبت به همنوع و حفظ حدود الهی همچون عفاف و پاکدامنی را در خود پرورش داده به گونه ای که این خصلتها ملکه وی شود و در هر شرایطی آنها را بکار گیرد.[xiii]
آسیه همسر فرعون یکی از برجسته ترین چهره های تاریخ است که در آلوده ترین دوران تاریخی سرزمین مصر ظهور خویش را به بهترین وجهی نشان داد. حضرت موسی (علیه السلام) در سایه حمایت های این بانوی بزرگوار توانست مراحل حساس نهضت خویش را طی کند و برای پذیرش رسالت پیامبری آماده شود.[xiv]
تاریخ صدر اسلام آکنده از نقش فعال سیاسی زنان است، زنانی که اسوه آنان حضرت فاطمه (سلام الله علیها) می باشد. تولد حضرت فاطمه (سلام الله علیها) از نقاط درخشان و از معجزات خداوندی بود و جلوه گر اهدافی است که پیامبر (صلی الله علیه وآله) رسالت آن را بر دوش داشت. فاطمه (سلام الله علیها) درتاریخ اسلام چهره برجسته و شخصیت ارجمندی دارد، البته نه تنها به خاطر اینکه دختر پیامبر، یا همسر علی (علیه السلام) است و نه تنها به خاطر اینکه مادر ائمه اطهار است، بلکه از این نظر که او در جایگاه یک زن- آن هم در تاریک ترین دوران تاریخ- که زن از نازلترین نقش اجتماعی برخوردار بود- رسالتی را به انجام رسانید و شوری در اجتماع زنان و جامعه بی فروغ آنان برانگیخت. بانویی که خطبه های بلیغ او در حمایت از مقام ولایت در تاریخ، جاوید مانده و خطابه های پرارزش دخت او، زینب کبری (سلام الله علیها) نیز در دربار ابن زیاد و یزید اثر ماندگار دیگری در تاریخ اسلام گردیده است و در برابر «کاخ سبز» یزید تداوم خون سرخ برادر می شود و امروز فریاد ظلم برانداز زینب(سلام الله علیها) در شطّ خون حسین (علیه السلام) جاری و جاودانه بانگ بیداری زمان و آزادگان جهان اسلام است.[xv]
از جمله زنان ره یافته که راهبر جاهلان گمراه بودند، می توان از «سفانه» دختر طایی نام برد که راهنمای برادر خود، عدی می گردد و سبب می شود تا برادرش نزد پیامبر (صلی الله علیه وآله) بیاید و دین اسلام را اختیار کند تا آنجا که عدی از اصحاب خاص و حامیان پرتوان حضرت علی (علیه السلام) در عهد خلافت آن امام همام می شود.
ام سلمه همسر پیامبر (صلی الله علیه وآله) بالغ بر 378 حدیث از پیامبر نقل کرده است. درباره او می گوید: هرگاه مشغول کاری در خانه بود، چون صدای آن حضرت را می شنید، با عجله کار را بر زمین می گذاشت و با اشتیاق فراوان برای شنیدن کلام حضرت می شتافت.[xvi]
بنابراین زنانی که نقش اساسی در تاریخ اسلام و به تبع آن در پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی داشتند با توجه به میزان تعهد و خدمتشان، در تکامل انسانیت و پرورش انسانها نقش داشته اند. حتی اگر خانه دار بوده باشند. آنان در جامعه دارای ارزش و احترام هستند و همچنین الگو و نمونه- نه تنها برای زنان- بلکه برای مردان نیز می باشند.
اگر در جامعه ای، توسعه ای ایثار، اصل و محور قرار گرفت، مدیریت آن به دست زنان، که مجری پرورش محبت در جامعه هستند، خواهد بود. به عبارت دیگر، استراتژی این جامعه به گونه ای می شود که کرامت انسان بالا رود و به جای استکبار، ایثار و به جای ظلم، محبت بوجود آید. عوامل اجتماعی که می تواند محبت را ایجاد کرده و توسعه دهد، زنان هستند. لذا از این طرق زنان، هم حضور مستقیم در تکامل خواهند داشت و هم در تولید ایثار، مؤثر خواهند بود.»[xvii]
موضوع: آثار و پیامدهای اشتغال زنان بر خانواده
موضوع فرعی: اشتغال زنان از نگاه قرآن و سنت
استاد راهنما: سرکار خانم بیدی
محقق: فاطمه اکبرنیا

--------------------------------------------------------------------------------

[i] - نساء (4) آیه 1.

[ii] - محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج4، ص 139؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج3 و4، ص 7.

[iii] - محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج4، ص 140؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج3 و4، ص 629.

[iv] - مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، چاپ هشتم، زمستان 1367، ص 177 و 205، با تلخیص.

[v] - طاهره نور حسن فقیده، حقوق زن در قرآن و عهدین، فرهنگ گستر، چاپخانه سروش، ص 56.

[vi] - طاهره نور حسن فقیده، حقوق زن در قرآن و عهدین، ص 57، با اندکی تلخیص.

[vii] - مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص 169 و 170.

[viii] - شیماء الصراف، اشتغال زنان از نگاه قرآن و سنت و نظر فقهای گذشته و حال، مترجم: عبدالله امینی، پیام زن، شماره هشتم، ص23.

[ix] - شیماء الصراف، اشتغال زنان از نگاه قرآن و سنت و نظر فقهای گذشته و حال، مترجم: عبدالله امینی، پیام زن، شماره هشتم، ص24.

[x] - همان، ص 25 و 26، با اندکی تلخیص و دخل و تصرف.

[xi] - شیماء الصراف، اشتغال زنان از نگاه قرآن و سنت و نظر فقهای گذشته و حال، مترجم: عبدالله امینی، پیام زن، شماره هشتم، ص 23.

[xii] - مریم (19) آیات 11 و 12.

[xiii] - مجموعه مقالات کنفرانس نقش زن و خانواده در توسعه انسانی، ناشر: دفتر امور زنان نهاد ریاست جمهوری آقای رفسنجانی، چاپ اول، زمستان 1375، امور فنی: مؤسسه دانشگاهی رسام هنر، ص 14 با تلخیص.

[xiv] - مجموعه مقالات کنفرانس نقش زن در خانواده در توسعه انسانی،  صص 16 و 17 با تلخیص.

[xv] - همان، ص 14 و 15 با تلخیص و اندکی دخل و تصرف؛ بتول محتشمی، نشریه بهار، شماره 3، صص 78 و 79.

[xvi] - مجموعه مقالات کنفرانس نقش زن و خانواده در توسعه انسانی، ص 14 و 15 با تلخیص؛ بتول محتشمی، نشریه بهار، شماره 3، ص 78 و 79.

[xvii] - ثریا مکنون، روزنامه صدای عدالت، 10/4/81، شماره 2، ص 8 .